بررسی حقوقی افزایش پدیده ریزگردها در ایران و کشورهای همسایه
چکیده
در سالیان اخیر به زعم کارشناسان، میزان پدیده گرد و غبار در شهرهای جنوبی و غربی کشور افزایش محسوسی یافته است. از عمده ترین دلایل این پدیده، علاوه بر مشکلات داخلی، منشاء فرامرزی آلودگی و نقش ضعیف راهبردهای مربوط به تثبیت شنهای روان در کشورهای همسایه و تخریب پوشش گیاهی مناطق مبتلابه است. در این مقاله به اختصار به بررسی این مسئله از منظر آموزههای حقوق بین الملل پرداخته و در آن به تعهدات و مسئولیتهای کشورهای همسایه ایران در زمینه پیشگیری از گسترش آلودگی ناشی از ریزگردها وضرورت کنترل آنها اشاره شده است. لزوم تدوین یک موافقتنامه منطقه ای در زمینه ریزگردها، حمایت بین المللی از آسیب دیدگان، جبران خسارات ناشی از ریزگردها و ضرورت همکاری نهادهای بین المللی و منطقه ای در این زمینه مهمترین یافته و پیشنهاد این مقاله است.
واژگان کلیدی: ریزگردها، آلودگی فرامرزی، بیابان زدایی، مبارزه با خشکسالی، اصل پیشگیری، اصل همکاری.
«جنگلها پیش از انسانها و بیابانها پس از آنها بوجود می آیند».
شاتو بریان
مقدمه
اکولوژیستها، سیستمهای ساده و کمتر پیچیده مانند نواحی بیابانی و نیمه بیابانی را حساستر و آسیب پذیر تر از سیستم های پیچیده می دانند.به دیگر سخن، سیستم های کمتر پیچیده ناپایدار تر، آسیب پذیرتر و دارای آثار خارجی محسوستر در برابر هر تغییر جزئی اند. دستکاریهای انسانی از طریق ساده کردن اکوسیستمهای تالابی، جنگلی و رودخانه ای موجود در مناطق بیابانی در کنار تغییرات اقلیم منجر به بروز برخی از مشکلات ازجمله گسترش پدیده ریزگردهامی شود. در ایران، سالیان چندی است که پدیده گرد و غبار، در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی (یعنی اکثر شهرهای جنوبی، جنوب غربی، شرقی و حتی غرب کشور)افزایش محسوسی یافته است. این پدیده به نوبه خود منجر به ورود خسارات به محیط زیست طبیعی و انسانی این مناطق شده است.
اما از منظر حقوق بین الملل، کانونهای فرامرزی انتشار گرد و غبار میان دو یا چند کشور همسایه از جمله عراق، عربستان، قطر، کویت و سوریه وصف فراملی نیز به این پدیده داده است. به دنبال این وصف، این سئوال اساسی مطرح است که مطابق حقوق و قواعد بین المللی چه تعهداتی کشورهای همسایه در این زمینه دارند؟ رژیم حقوقی حاکم بر مسئولیت بین المللی خسارات ناشی از ریزگردها و طرق جبران آن چگونه است؟ آیا ساز و کار بین المللی و منطقه ای برای حمایت از آسیب دیدگان وجود دارد؟ واقعیت موجود نظام حقوق ملی و بین المللی حکایت از این امر دارد که پدیده گرد و غبار نسبت به سایر آلاینده های هوا کمتر مورد توجه حقوق بین الملل قرار گرفته است. هرچند اسناد بین المللی متعددی در زمینه آلایندههای هوا تدوین گردیده و تلاشهای فراوانی برای حفاظت از هوا در برابر آلایندههای متعدد صورت گرفته است، اما با نگاهی به این اسناد و سایر تلاشهای بین المللی، می توان فهمید که این تلاشها بیشتر معطوف بر آلایندههایی غیر از گرد وغبار است. شاهد مثال را می توان در رویکرد کنوانسیون ژنو 1979 پیرامون آلودگی هوای مرز گذر و پروتکلهای متعدد الحاقی به آن ذکر نمود که هیچ اشاره صریحی به آلاینده گرد و غبار نشده است. این امر به دلیل وضعیت کمتر مبتلابه کشورهای اروپایی و حوزه اسکاندیناوی به عنوان مبتکران کنوانسیون ژنو است. لیکن وضعیت کشورهای آسیایی و آفریقایی بویژه در مناطق بیابانی ونیمه بیابانی کاملاً متفاوت است. در این کشورها عدم توفیق سیاستهای بیابان زدایی و کاهش تنوع زیستی در کنار همکاریهای ضعیف منطقه ای پیرامون مسائل زیست محیطی، میزان انتشار و شیوع ریزگردهای ناشی از گرد و غبار را افزایش داده است. آنچه به لحاظ حقوقی امروزه برای کشورهای مبتلاء به اهمیت دارد فقدان یک موافقتنامه منطقه ای و حتی بین المللی در زمینه ریزگردها، حمایت بین المللی از آسیب دیدگان آلایندههای فرامرزی ، جبران خسارات ناشی از ریزگردها و ضرورت همکاری نهادهای بین المللی و منطقه ای در این زمینه است. در این نوشتار سعی شده به اختصار به برخی از این خلاء ها اشاره و پیشنهاداتی را برای اقدامات آتی در سطح بین المللی، منطقه ای و ملی دراین زمینه ارائه گردد.
الف- ریزگردها؛ زمینه های گسترش و خسارات وارده بر محیط زیست
1- ماهیت و مشخصات ریزگردها
ریزگرد، ذرات معلق کوچک اعم از جامد و مایعی است که در هوا یافت می شوند. درحقیقت این نوع از آلودگی هوا شامل هر نوع ماده شناور در هوا می شود. این ذرات و مواد شناور شامل گرد و غبار و دود و ذراتقابل رویت تا ذرات ریز میکرونی دیگر می شوند. محتوای این ذرات نیز از شنهای درشت تا فلزات گوناگون، باتوجه به جغرافیای محل و مشخصات خاکها و محیط جغرافیایی را متغیرند. در علم آلودگی هوا گاهی تحت عنوان «آئروسل»[9] از آنها یاد میشود و منظور از آن پراکنده شدن یک ماده جامد یا مایع در هوا است.
منشاء افزایش این ریزگردها در هوا نیز گوناگون بوده و ممکن است منشأء طبیعی یا مصنوعی داشته باشند.فعالیتهای انسانی نظیر کشاورزی تا فوران آتشفشان، کویر زایی، طوفان و نظایر آن را شامل می شود.
2-خسارات ناشی از ریزگردها
خسارات ناشی از ریزگردها نظیر سایر آلایندههای هوا متعدد و متنوع است. ازجمله مهمترین این خسارت بر اموال، اشخاص و طبیعت می توان به موارد ذیل اشار نمود: در حوزه خسارات وارده بر اموال و منافع، ریزگردها به عنوان یکی از آلاینده های هوا بر منابع دیداری تأثیر نامطلوب دارد و هوا سپهر را بد رنگ و میدان دید را محدود و شفافیت هوا را کاهش می دهد. به تبع خسارات وارده از ریزگردها نیز با توجه به حجم و گستره و میزان وزش باد و سایر شرایط اقلیمی می تواند متغیر باشد. ذرات ریز میکرونی با نفوذ در ششها زمینه بیماریهای متعدد از جمله سرطانها را فراهم می آورند. ریزگردها می توانند بر ترافیک هوایی و لغو پرواز هواپیما ها موثر افتد، اگر ذرات غلیظ گرد و غبار همراه با طوفان شدید باشد پدیده معروف به «باران خون»درمناطق بیابانی ونیمه بیابانی اتفاق خواهد افتاد. درحوزه خسارات وارده بر اشخاص میزان مراجعات افراد مبتلا به آسم و حساسیت به دلایل التهاب دستگاه تنفسی به مراکز درمانی افزایش می یابد. علاوه بر این میزان تولید محصولات کشاورزی و باغی را کاهش می دهد. ذرات بسیار ریز آلاینده با قطر کمتر از دو نیم میکرون اهمیت ویژه ای دارد. زیرا عموماً این ذرات از طریق تنفس وارد ششها شده و آثار مزمن تنفسی ایجاد می کنند.
3-زمینههای بروز پدیده ریز گرد
عوامل متعدد طبیعی و انسانی، زمینه ساز بروز پدیده ریزگرد می شوند. از مهمترین علل و زمینه های گسترش پدیده ریزگردها در ایران رامی توان، به تغییر کاربری اراضی در کشورهای همسایه بویژه مناطق شرقی عراق، عدم توفیق سیاستهای بیابان زدایی در این منطقه و تخریب جنگلها و اراضی کشاورزی و تالابی، وزش بادهای موسمی در فصل خشک، کاهش نزولات جوی، اثرات نامطلوب ناشی از جنگ تحمیلی بر اراضی جنگلی و تالابی مناطق جنوبی و جنوب شرقی ایران ازجمله خشکاندن تالاب هورالعظیم درخوزستان و نیز قطع درختان نخل توسط عراق در خلال جنگ، خشکسالی و تأثیر سوء تغییرات اقلیم درمنطقه درکنار مدیریت ضعیف منابع آبی و رودخانه ای در این مناطق را نام برد. درمورد ریزگردها در جنوب کشور نیز تصاویر ماهواره ای نشانگر آن است که اساساٌ در قلمروهای بیابانی با همراه شدن طوفان این پدیده تشدید می شود. وجود صحراهای عظیم شمال عربستان،باتپه های ماسه ای وسیع و بیابانهای لخت و لم یزرع و بیابانهای رسی و کفه ای د رجنوب عراق و شمال شرق کویت نشان دهنده وضعیت مستعد طبیعی و کانون انتشار آنها در جنوب و غرب ایران است.
ب-پیشینه بحث در حقوق بین الملل
ریزگردها به عنوان یکی از آلاینده های هوا کمتر مورد توجه نظام بین المللی حفاظت از هوا قرار گرفته اند. با این حال می توان پیشینه این بحث را از برخی تعهدات عرفی بین المللی نظیر ممنوعیت استفاده زیانبار از سرزمین و نیز برخی از تعهدات قراردادی در قالب اسناد الزام آور و غیر الزام آور منطقه ای و جهانی یافت. اسناد بین المللی نیز بیشتر در زمینه گرد و غبار ناشی از آتش سوزی، حفاظت از خاک، مقابله با بیابانزایی و مبارزه با خشکسالی به گونه ای مستقیم یا غیر مستقیم به پدیده گرد و غبار ارتباط پیدا می نمایند. که در ادامه به برخی از آنها اشاره می نماییم.
1- آلودگی فرامرزی ناشی از غبار
در زمینه آلودگی فر امرزی ناشی از ذرات دود و غبار در سطح جهانی سند مشخصی تدوین نگردیده است. مشهورترین سند منطقه ای در این زمینه، برنامه عمل منطقه ای غبار است، که آسه آن آنرا در سال 1997 تدوین نموده است. ریشه اساسی تدوین و تصویب این برنامه آتش سوزی های جنگلی سال 1997 منطقه آسیای جنوب شرقی است. در این آتش سوزی دود و غبار غلیظی هوا سپهر را آلوده نموده و مشکلات شدیدی را نه فقط برای کشورهای منشاء بلکه در مالزی ، میانمار، سنگاپور و تایلند ایجاد نمود. همچنین باید از موافقتنامه 2002 آسه آن برای کنترل مشکل گرد و غباردر جنوب شرقی آسیا نام برد. این سند در حقیقت نخستین موافقتنامه ایست که به صراحت به موضوع گرد و غبار پرداخته است.
این موافقتنامه به دنبال کنفرانس جهانی که در سال 2002 درسطح وزاری آسه آن در کوالالامپور برگزار شد تدوین و امضاء گردید. محتوای این موافقتنامه ضمن شناسایی آثار زیانبار گرد و غبار بر انسان، منابع زنده اکوسیستمها و دیگر کاربردهای مشروع محیط زیست، بر اتخاذ تدابیر پیشگیرانه، احتیاطی و هماهنگی ملی همکاری دو جانبه و چند جانبه، انجام اقدامات مناسب در وضعیت های اضطراری و مدیریت مناسب جنگلها تأکید نموده است.
2- حمایت از خاکها و جلوگیری از فرسایش آن
یکی از دلایل ایجاد گرد و غبار، فرسایش خاک و از بین رفتن آن در اثر فعالیتهای انسانی و تغییر کاربری است. بنابراین خاک می تواند از طریق فرسایش بادی نیز تخریب گردد. با اینحال به دلیل ماهیت کمتر مرز گذر خاک نسبت به آب و هوا اسناد معدودی در حقوق بین الملل به این مسئله پرداخته اند. در این خصوص، باید از اسناد غیر الزام و منشورهای منطقه ای و جهانی خاک به عنوان مهمترین تلاشهای جامعه بین المللی در این زمینه یاد نمود. مهمترین اسناد غیر الزام آور در این زمینه می توان به منشور اروپایی 1972 خاک، منشور جهانی خاک فائو و برنامه خاکهای جهانی برنامه محیط زیست ملل متحد اشاره نمود. هدف این اسناد اساساً حفظ حاصلخیزی خاک، جلوگیری از آلودگی آنها، تغییر کاربری وفرسایش آنها است.
3-مقابله با بیابانزایی
حوزه سوم و مرتبط با پدیده گرد و غبار مربوط به مقابله با بیابان زایی است. بیابان زایی از مهمترین عواملی است که منجر به تشدید گرد و غبار در مناطق بیابانی ازجمله ایران و عراق می شود. دلیل این امر نیز عاری شدن کانونهای فرسایش بادی از پوشش گیاهی و لخت شدن زمین به دلایل انسانی و طبیعی است. در این زمینه اسناد متعدد بین المللی از جمله قطعنامه ها، توصیه نامهها و کنوانسیونهای بین المللی و منطقه ای متعددی شکل گرفته اند. م شاخص ترین سند بین المللی در این زمینه می توان به کنوانسیون 1994 پاریس برای مقابله بیابان زایی اشاره نمود. هدف این کنوانسیون همانگونه که در ماده 2 آن آمده است، بيابان زدايي و كاهش اثرات خشكسالي در كشورهايي است كه به طور جدي با خشكسالي و بیابانزایی، مواجه هستند، از طريق اقدام مؤثر در تمام سطوح، با حمايت همكاريهاي بينالمللي است. بر این اساس متعاهدین موظف به اجرای برنامه جامع برای بیابان زدایی و کاهش اثرات خشکسالی شده اند. همچنین کشورهای عضو این کنوانسیون از طریق اجرای «برنامههاي عمل ملي» و«برنامه هاي عمل منطقه اي» اقدام به شناسايي عوامل مؤثر بيابانزاييو كاهش اثرات خشكسالي می نمایند. مواد 10 تا 13 این کنوانسیون چند ویژگی را برای این قبیل برنامه های عمل بر شمرده است که رعایت این ویژگیها می تواند مستقیماً بر میزان پدیده ریزگردها باشد. نخست اینکه این برنامهها باید به اجراي روشهاي پيشگيري از تخريب زمينهايي كه هنوز تخريب نشدهاند يا مختصري فرسايش يافتهاند توجه مخصوص نمايند. دوم اینکه همراه با «استراتژيهاي بلند مدت» بيابان زدايي و كاهش اثرات خشكسالي بوده، براجراء تأكيد داشته و با سياستهاي ملي براي توسعه پايدار ادغام گردند و سوم اینکه تواناييهاي هواشناسي، آبشناسي، آب و هوايي در سطح ملي و «سيستمهاي هشداردهنده خشكسالي» را تقويت نمايند.
4-مبارزه با خشکسالی
حوزه چهارم و مرتبط با ریزگردها درحقوق بین الملل موضوع کنترل و مبارزه با خشکسالی است. یکی از دلایل اصلی گسترش پدیده ریزگردها نیز هم اکنون تشدید اثرات خشکسالی است. در این خصوص به گواهی اسناد بین المللی، باید از کنوانسیون 1973 اواگادوگو در خصوص تشکیل کمیته دائمی بین الدولی نظارت بر خشکسالی یاد نمود. این کنوانسیون با هدف مبارزه با خشکسالی و آثار آن در منطقه آفریقا تدوین گردیده است. علاوه بر این کنوانسیون، کنوانسیون مقابله با بیابانزایی نیز به طور مفصل به موضوع خشکسالی پرداخته است. در نهایت می توان گفت که پدیده گرد و غبار با موضوعات متنوعی پیوند می خورد.
ج- تعهدات کشورهای منطقه در زمینه ریزگردها
نظام حقوقی قابل اعمال در پدیده ریزگردها، به مثابه یک پدیده فراملی و منطقه ای را باید بیشتر در حقوق بین الملل عرفی ناشی از منع ورود آسیب و خسارت به سرزمین و لزوم جبران خسارت یافت. این امر ناشی از کمبود تعهدات کنوانسیونی و عدم توسعه این حوزه از مشکلات منطقه ای و بین المللی است.[46]علاوه براین برخی از این تعهدات در حقوق بین الملل محیط زیست در قالب اصول بنیادین ذکر گردیده اند، که ذیلا به مهمترین آنها اشاره می نماییم.
1-استفاده غیر خسارت بار از سرزمین
ممنوعیت استفاده غیر خسارت بار از سرزمین، ریشه در یک قاعده عرفی و قدیمی حقوق بین الملل مبنی بر ممنوعیت آسیب و ورود ضرر به دیگری ( قاعدهSic Utre )[47]دارد. در ادبیات حقوق بین الملل محیط زیست نیز در قضیه کارخانه ترای( تریل اسملتر) شاهد آن هستیم که مسئولیت دولت در زمینه آلودگی هوای فرامرزی برای نخستین بار مورد شناسایی قرار گرفته است. به موجب این اصل قدیمی و سنتی حقوق بین الملل، دولتها مکلفند سرزمین خود را برای اهدافی به کار نگیرند که مغایر با حقوق بین الملل باشد. در پدیده ریزگردها حداقل بخشی از خسارات ناشی از ورود این ریزگردها از کشورهای همسایه است. لذا بدواً در پرتو این اصل می توان گفت، کشورهای منطقه از انجام اقدامات تشدید کننده گرد و غبار نظیر تخریب تالابها و جنگل ها، به گونه ای که منجر به ورود خسارت به کشورهای دیگر شود ممنوع هستند.
2-همکاری منطقه ای
کانونهای متعدد انتشار ریزگردها در حوزه خاورمیانه مهار آنها را نیازمند همکاری منطقه ای کشورهای مبتلابه نموده است. این امر به دلیل مرز گذر بودن این قبیل آلودگی ها است. در این میان وضعیت کشور عراق و ایران به مراتب وخیم تر است. در این راستا انجام همکاری جهت جلوگیری از افزایش کانون های انتشار ریزگردها در منطقه و نیز از بین بردن کانون های موجود از طریق انجام اقدامات پیشگیرانه از ضروریات است. در این راستا آیین نامه مقابله با ریزگردها درماده 18 مقرر نموده است که برای ايجاد زمينه همكاري منطقهاي، تيم كارشناسي به كشورهاي منطقه اعزام گردند. همچنین در ماده 19 سازمان جنگلها، مراتع و آبخيزداري كشور به عنوان مرجع ملي كنوانسيون مقابله با بيابانزايي مکلف به تهیه پيشنويس طرح همكاري چند جانبه كشورهاي منطقه با هدف پيشگيري و كنترل پديده گرد و غبار منطقه شده است.
3- پیشگیری، کنترل و اطلاع رسانی
پیشگیری قاعده طلایی حقوق بین الملل محیط زیست است.این اصل در کنار اصل اطلاع رسانی در اسناد متعدد بین المللی زیست محیطی به مثابه، تعهد عمومی دولتها مورد تأکید قرار گرفته است. در پدیده گرد وغبار هرچند نمی توان از یک تعهد عمومی عرفی کشورهای همسایه مبنی بر رعایت این اصول صحبت نمود. لیکن رعایت اصل اطلاع رسانی و نیز اتخاذ رویکرد پیشیگرانه از طریق وضع ممنوعیت تخریب بیابانها، اجرای پایدار سیاستهای مقابله بیابان زدایی، می تواند نقش بسیار مهمی در کاهش میزان خسارات ناشی از این پدیده داشته باشد.
4-جبران خسارات ناشی از ریزگردها
مسئله مهم قابل بحث در خصوص ریزگردها مسئولیت کشورهای منطقه، در مقابل خسارت وارده ناشی از ریزگردها است. بدیهی است این پدیده منجر به ورود خسارت متعددی بر اشخاص، اموال، منافع در سطح کشورهای منطقه شده است. به لحاظ حقوقی به نظر می رسد با توجه به ماهیت پدیده و خسارات وارده، پیچیدگیها و مشکلات متعددی وجود داشته باشد. مشکلات پنج گانه ذیل که تقریباً در خسارت زیست محیط مشترک است، پیگیری جبران خسارات را با دشواریهایی مواجه می نماید.
نخستین مشکل در این زمینه توصیف پدیده ریزگردها است. دومین مشکل تعیین عامل زیان، سومین مشکل ارزیابی میزان خسارت وارده، چهارمین مشکل مسئله قابلیت انتساب خسارات و در نهایت نحوه جبران خسارت وارده است. با توجه به منشأ متعدد طبیعی و انسانی و نیز داخلی و بین المللی خسارات آلودگی ناشی از ریزگردها یا ترکیبی از آنها، ردیابی عامل ورود خسارت و یافتن دلایل و امکان انتساب خسارت به یک یا چند دولت مشخص به سختی امکانپذیر است. با این حال این مشکلات به معنای فقدان نظام حقوقی بین المللی در این زمینه و عدم امکان مطالبه خسارات نیست.
د- ایران و ریز گردها(ارزیابی اقدامات دولت جمهوری اسلامی ایران)
در ایران با توجه به افزایش سطح گرد و غبار در مناطق جنوبی و جنوب غربی کشور و میزان خسارت وارده بر محیط زیست، دولت جمهوری اسلامی ایران تدابیر قانونی و اجرایی متعددی را در جهت کنترل ، مدیریت، مقابله و کاهش ریزگردها انجا داده است. از جمله مهمترین این اقدامات می توان به تصویب آیین نامه مقابله با ریزگردها، تقویت اقدامات مربوط به مقابله با بیابان زایی ، برگزاری اجلاس و نشستهای متعدد با کشورهای همسایه و امضای توافقنامه و اجرای طرح های کنترل ریزگردها در کشور عراق را نام برد.
1- اقدامات در سطح داخلی
دولت ایران در چارچوب اقدامان کنوانسیون مقابله با بیابانزایی وفرسایس بادی از سالها پیش موظف به اتخاذ تدابیر قانونی و اجرایی متعددی شده است. در این راستا می توان به مهمترین اقدام در سالیان اخیر یعنی تصویب آیین نامه آمادگی و مقابله با پدیده گرد و غبار(ریزگرد) مصوب 1388( از این به بعد آیین نامه ریزگردها)، اشاره نمود. در ایران در سطح ملی این امر به اندازه ای واجد اهمیت بود که بند ب ماده 198 قانون برنامه پنجم توسعه، سازمان حفاظت محیط زیست را مکلف به اتخاذ تمهیدات لازم جهت کاهش آلودگی هوا تا حد استانداردهای جهانی با اولویت شناسایی کانونهای انتشار ریزگردها و مهار آن، نمود. محتوای آیین نامه نمایانگر ماهیت فرابخشی و بین بخشی مبارزه با ریزگردها است.
1-ماده نخست این آیین نامه تشکیل کارگروه ملی گرد و غبار را متشکل از سازمانها و ارگانهای مختلف و با مسئولیت معاون اول رئیس جمهور پیش بینی نموده است. این کارگروه در حقیقت واجد صلاحیت اتخاذ تدابیر لازم به منظور ایجاد آمادگی ملی مدیریت و مقابله با آثار زیان بار پدیده گرد و غبار است. این آیین نامه با پیش بینی برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت تعهدات مختلفی را برعهده سازمانهای ذی ربط جهت کنترل پدیده گردو غبار نهاده است.
2-یکی از ابهامات و اختلافات اساسی امکان تعیین دقیق میزان و مکان شکل گیری کانونهای اولیه گرد و غبار است. آیین نامه ریزگردها، تدارک طرحهای توسعه و تجهیز ایستگاههای پایش وضعیت جوی و نیز پیش بینی سیستم های پیش آگاهی و کنترل مناطق مبتلابه به منظور تعیین کم و کیف پدیده گرد و غبار را برعهده سازمان حفاظت محیط زیست و هواشناسی نهاده است. این سازکار درحقیقت باهدف شناسایی، پیش بینی و اطلاع رسانی دقیق پیش بینی گردیده است.
3-موضوع مهم موثر دیگر بیابان زایی و فرسایش بادی در مناطق جنوبی و جنوب غربی کشور است. در این خصوص و در راستای سیاستهای مقابله با بیابانزایی وزارت کشاورزی( سازمان جنگل ها و مراتع) به عنوان مرجع ملی کنوانسیون مقابله با بیابانزایی در این زمینه دو تعهد اساسی دارد. نخست، تعهد به تدوین پیش نویس طرح همکاری چند جانبه کشورهای منطقه با همکاری سازمانهای مرتبط ازجمله سازمان محیط زیست و وزارت امور خارجه به منظور کنترل و پیشگیری پدیده ریزگردها و دوم اتخاذ اقدامات اجرایی فنی ازجمله مالچ پاشی( ماده 5) و سایر اقدامات مناسب در مناطق با پتناسیل فرسایش بادی و شناسایی کانونهای بحرانی بیابان زا
4-نابودی جنگل ها ومراتع و فضاهای سبز از دلایل دیگر افزایش ریزگردها است. آیین نامه ریزگردها سازمان جنگل ها و مراتع را موظف نموده است تا نسبت به احداث فضای سبز مشجر در کانونهای بحران زا اقدامات لازم را انجام دهد( ماده 7) علاوه براین شهرداری ها نیز در حوزه صلاحیت خود موظف به اجرای طرح کمر بند فضای سبز شده اند.
5- با نگاهی به محتوای تعهدات و تکالیف مقرره برای سازمانها می توان به ماهیت فرابخشی امر مقابله با ریزگردها پی برد. ازجمله مهمترین تکالیف و تعهداتی که دراین خصوص بر عهده دستگاههای اجرایی مختلف نهاده شده است به اختصار می توان به موارد ذیل اشاره نمود.
وزرات امور خارجه در رایزنی با کشورهای منطقه( ماده 18)، معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری در تأمین اعتبارات لازم ( ماده 17)، وزارت نیرو در تعیین حق آبه تالابهای جنوب و جنوب غرب کشور به منظور حفاظت و احیای تالابها به عنوان یکی از زمینه های تشدید پدیده گرد و غبار( ماده 2) ونیز احداث باد شکن و کمربند سبز در اطراف تأسیسات آب شرب شهری(ماده11)،وزات نفت درتأمین و تحویل رایگان مالچ( ماده5)، استانداریهای مناطق مبتلابه در امر اطلاع رسانی و آموزش همگانی جهت کسب آمادگی برای مواجهه با پدیده گرد و غبار(ماده8)، مراکز درمانی در انجام مراقبتهای پزشکی جهت پییشگیری و درمان افراد و توسعه و تجهیز مناطق اورژانس در مناطق بحرانی گردو غبار ( ماده 8) رامی توان نام برد.
5- بالاخره در سطح اقدامات نهادین و پیش بینی نهادها و طرح ها و برنامه های مقابله با ریزگردها نیز می توان تدابیر مشخص شده ذیل را نام برد که در صورت اجرای مناسب می تواند نقش محوری در کاهش این پدیده داشته باشد.
1-تشکیل کارگروه ریزگردها
2-پیش بینی طرح توسعه و تجهیز پایش وضعیت جوی
3-ایجاد طرح کمربند سبز شهرها
4-برنامه اقدام ملی برای مقابله با بیابانزایی
5-طرح جامع مدیریت و احیای مناطق جنوب و جنوب غرب کشور
6-طرح جامع مقابله با شن های روان و فرسایش بادی در جنوب و غرب کشور
7- تیم کارشناسی موضوع ماده 18
2-اقدامات منطقه ای و فراملی
دولت ایران علاوه بر سطح داخلی در سطح منطقه ای نیز اقداما مختلفی را برای مقابله و کاهش انتشار ریزگردها در داخل انجام داده است. این اقدامات شامل رایزنی های دوجانبه و چند جانبه با کشورهای همسایه، انعقاد تفاهم نامه مشترک، برگزاری نشست و حتی اقدامات اجرایی در قلمرو خاک عراق را در بر می گیرد. در این راستا می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1-برگزاری نشستهای دو جانبه و چند جانبه جهت حصول همکاری دراین زمینه از مهمترین اقدامات انجام شده برای کاهش این قبیل آلودگی است. آنگونه که از اخبار منتشره بر می آید در سه سال گذشته هفت نشست منطقه ای با کشورهای عراق، سوریه و قطر در سطح وزیر و معاون وزیر در کشورهای عراق، ایران و ترکیه برگزار گردیده است. از جمله مهمترین این تفاهمنامه ها می توان به تفاهمنامه همکاری میان ایران و عراق اشاره نمود. به موجب این تفاهمنامه[56] طرف ایرانی موظف شد ه است تا مراحل اجرایی طرح مدیریت و کنترل یک میلیون هکتار از اراضی بیابانی و کانونهای بحران عراق را در مدت پنج سال، با آموزش کارشناسان عراقی و انتقال تجهیزات و امکانات بیابان زدایی آغاز کند. همچنین، سازمان هواشناسي ايران نیز اطلاعات هواشناسي و محصولات پيشبيني مورد نياز هواشناسي عراق را تامين نموده و از سوي ديگر هواشناسي عراق متعهد شده كليه دادههاي ديدهباني را به هواشناسي ايران ارسال كند.( نحوه و نوع داده، اطلاعات و محصولات مورد نياز در نشستهاي تخصصي و كارشناسي تعيين خواهد می شود.) همچنین ازجمله توافقات حاصله ازچهارمين اجلاس مشترك هيئتهاي جمهوري اسلامي ايران و جمهوري عراق که از 11 تا 15 مرداد 1389 در تهران برگزار شد ميتوان به حضور يك هيئت كارشناسي و فني از ايران به سرپرستي و مسئوليت سازمان جنگلها، مراتع و آبخيزداري كشور و همچنين حضور نمايندگاني از ساير سازمانهاي تخصصي (از جمله سازمان حفاظت محيط زيست و سازمان هواشناسي) براي انجام بازديدهاي كارشناسي و فني از كانونهاي منشاء گرد و غبار و شبكههاي سنجش در عراق اشاره كرد كه با هدف انتخاب محدوده اجراي اوليه عمليات و بازديد ميداني و انجام آزمايشات مربوط به خاك و نوع گونه گياهي مناسب منطقه مورد نظر مطالعاتي را انجام دهند.
2-از دیگر اقدامات ایران در جهت همگرایی بیشتر کشورهای همسایه در زمینه مشکلات محیط زیست برگزاری چهارمین اجلاس وزرای محیط زیست اکو(كشورهاي عضو سازمان همكاري هاي اقتصادي) در خرداد ماه 1390 در تهران بود. یکی از اهداف اساسی این نشست تبادل نظر کشورهای مبتلابه در خصوص انجام اقدامات یکجانبه و دوجانبه برای مقابله با مشکلات زیست محیطی منطقه از جمله ریزگردها بود. عملیاتی کردن طرح های بیابان زدایی و مقابله با گرد و غبار، شناسایی پدیده ریزگردها و طوفانهای شن به عنوان چالشهای مهم منطقه اکو و تأکید بر نقش تعیین کننده کشور عراق در اجرای طرح های بیابان زدایی از جمله دستاورهای مهم برگزاری این نشست برای ایران بود.
نتیجه گیری و پیشنهادات
آنچه که دراین مقاله به اختصار بررسی گردید، ارزیابی اقدامات و تعهدات دولت ایران و نحوه انجام همکاری های منطقه ای برای مقابله با ریزگردها بود. درنهایت می توان به عنوان نتیجه گیری برخی پیشنهادات را ارائه و به ذکر برخی از موانع در این زمینه پرداخت.
1-در سطح موانع علیرغم انجام برخی اقدامات در سطح دیپلماتیک و انعقاد چندین تفاهمنامه هنوز همکاری جدی را میان کشورهای مبتلابه و بویژه کشورهای سرچشمه گرد و غبار شاهد نیستم. ازجمله می توان به عدم اولویت مبارزه با پدیده گرد و غبار در کشورهای همسایه، بویژه عراق با توجه به شرایط سیاسی داخلی در این زمینه اشاره نمود. در ایران نیز علیرغم پیش بینی تدابیر جامع و مکفی در آیین نامه مقابله با ریزگردها، هنوز اقدام جدی از سوی سازمانهای ذیربط با توجه به موانع قانونی و بروز مشکلات سازمانی و بودجه ای صورت نگرفته است.
2-در زمینه پیشنهادات در حال حاضر خلاء یک کنوانسیون منطقه ای مشخص که تعهدات قراردادی را بر کشورهای همسابه بار نماید احساس می شود. بنابراین مهمترین پیشنهاد تدوین یک کنوانسیون منطقه ای برای مقابله و پیشگیری از پدیده گرد و غبار (با توجه به تجربه کشورهای آسیای جنوب شرقی) است. هرچند ماده 19 آیین نامه ریزگردها به این مسئله اشاره نموده است. اما آنچه دراین ماده تصریح گردیده است صرفاً یک طرح منطقه ای است. در حالی که به نظر با توجه به احتمال بروز این مشکل در آتیه و مبتلابه بودن کشورهای حوزه خاورمیانه به لحاظ حغرافیایی با پدیده گرد و غبار، تدوین یک کنوانسیون عام چند جانبه میان کشورهای منطقه ای ضروری است.
تجربه بحرانهای مشابه، نظیر تجربه آسیای جنوب شرقی نشان داده است که حل مسائل زیست محیطی نیازمند همکاری منطقه ای است. چراکه اساساً مشکلات زیست محیطی مرز نمی شناسند. علاوه براین هرچند تعهدات عرفی متعددی را می توان بر کشورها در خصوص همکاری و مقابله با ریزگردها تصور نمود، اما نباید از نقش تعهدات قراردادی در این زمینه نیز غافل بود. تسریع و تسهیل در اجرای تفاهم نامه های امضاء شده میان کشورهای همسایه، ضرورت اتخاذ تدابیر قضایی، قانونی و اجرایی درسطح ملی جهت کنترل این پدیده ازجمله اجرای مناسب سیاستهای ممنوعیت تغییر کاربری اراضی جنگلی و تالابی و رودخانه ای، تدوین پیش نویس طرح اجرایی همکاری چند جانبه میان کشورهای منطقه برای مقابله با ریزگردها از اقدامات دیگری است که می توان انجام داد. |